سرنای شرق خراسان
سرنا که در اغلب نواحی ایران به «ساز» معروف است در شکل‌ها و اندازه‌های گوناگون درهمه‌ی نواحی ایران جز ترکمن‌صحرا متداول است. ساختارِکلّی بدنه‌ی سُرنا و اجزای آن در تمام مناطق تقریباً شبیه هستند اما سُرناهای مناطق شرقی ایران (شرق و شمال خراسان و سیستان) در مقایسه با سُرناهای نواحی دیگر چند تفاوت مهم دارند:
- اندازه آنها کوچکتر است.
- دهانه شیپوری‌شان تنگ‌تر است.
- فاقد دوشاخه یا انبرک هستند.
- وسعت صوتی‌شان بیشتر است.
ویژگی های ظاهری و ساختاری سرنای شرق خراسان
این سُرنای کوچک در مناطق تربت‌جام، تایباد، خواف و تا حدود سرخس دیده می‌شود و اجزای آن عبارت‌اند از بدنه‌ی استوانه‌ای با دهانه‌ی شیپوری محدود، میل، زبانه و لب‌گیر. روی لوله‌ی صوتی این سُرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت و یک سوراخ در بغل و نزدیک دهانه‌ی شیپوری ایجاد شده‌اند. روی سوراخ بغل انگشت‌گذاری نمی‌شود. سُرنای شرق خراسان فاقد دوشاخه یا انبرک است و میلِ آن مستقیماً در دهانه بالایی بدن قرار دارد. این میل یک لوله‌ی برنجی نازک است که زبانه بر سرِ آن بسته می‌شود و سمت دیگر آن در سوراخ بالایی بدنه قرار می‌گیرد. زبانه از جنس نِی خاصی‌ست. لب‌گیر، شی‌ءِ گِردی از جنس‌های مختلف است که وسط آن سوراخ است و میل از وسط آن عبور می‌کند و باعث ثبات سُرنا در دهان نوازنده می‌شود.
تکنیک اجرایی سرنای شرق خراسان
تکنیک‌های اجرایی همه سُرناها در نواحی ایران مشابه‌اند. سُرنای شرق خراسان بنا به ساختار ویژه‌اش، محدوده‌ی صوتی گسترده‌تر و زیرتر دارد. در این سُرنا با استفاده از تکنیک نفس‌برگردان می‌دَمَند و اجرای نغمه در مناطق زیر و مافوق زیر در آن بسیار متداول است. به‌طور کلی تکنیک نواختن سُرنا در نواحی شرق ایران پیچیده‌تر از نواحی دیگر ایران است. وسعت صوتی سُرنای شرق خراسان محدوده‌ای به صورت زیر دارد. این صداها تا حدودی سیال‌اند و با تغییر فشارِ دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ‌ها تغییر می‌کنند:
حدود اجرایی متعارف در سرنای تایباد و تربت جام:
موارد و نوع استفاده سرنای شرق خراسان
این سُرنا در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می‌شود و دهل، ساز همراهی‌کننده‌ی آن است. رپرتوار سُرنا در این ناحیه شامل مقام‌های بازی و رقص، از جمله مراحل مختلف چوب‌بازی، آفَر، حَتَن و همچنین مقام الله و تعدادی مقام و آهنگ دیگر، ازجمله کوراوغلی برای مراسم کُشتی محلی و … است.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سُرنای شرق خراسان
بدنه: چوب
میل: فلز برنج
زبانه: نِی
لب‌گیر: چوب، فلز، صدف، پلاستیک، استخوان
